Raport dotyczący sytuacji życiowej i ekonomicznej uchodźców z Ukrainy w Polsce

Wybuch wojny w Ukrainie spowodował ogromny napływ uchodźców do całej Europy, ale przede wszystkim do Polski. Niezależnie od uchodźców, w Polsce przebywała i przebywa liczna grupa migrantów przedwojennych z Ukrainy, którzy rozpoczęli na większą skalę przyjazdy do Polski począwszy od 2014 r.

Narodowy Bank Polski przeprowadził w 2022 r. dwa badania migrantów z Ukrainy. Pierwsze, które odbyło się w okresie od 13 kwietnia do 13 maja 2022 r. objęło próbę 3165 uchodźców napływających do Polski w związku z atakiem Rosji na Ukrainę 24 lutego 2022 r. Drugie badanie, przeprowadzone jesienią w okresie 26 września - 18 listopada 2022 r. dotyczyło zarówno uchodźców przybyłych do Polski po 24 lutego 2022 r., jak i migrantów przybyłychprzed tą datą (w dalszej części raportu określanych jako migranci przedwojenni), których motywy przyjazdu do Polski wskazywały na migrację zarobkową. W sumie przeprowadzono 3934 ankiet we wszystkich województwach w Polsce. Celem jesiennej rundy badania była diagnoza sytuacji uchodźców wojennych kilka miesięcy po wybuchu wojny, ocena bieżącej sytuacji migrantów przedwojennych, w tym ocena ich aktywności ekonomicznej oraz określenie aktualnej skali i charakterystyki przekazów pieniężnych dokonywanych przez migrantów z Ukrainy.

Cechy społeczno-ekonomiczne migrantów z Ukrainy

Przebywający w Polsce migranci z Ukrainy to w większości kobiety - prawie 70% ogółu respondentów. Kobiety dominują wśród uchodźców (około 80%), ale także wśród migrantów przedwojennych (około 54%). W stosunku do maja 2022 r., czyli początkowej fazy wojny w Ukrainie, zwiększył się wśród uchodźców odsetek mężczyzn (z 10 % do 19%).
Dominującą grupą wśród obu grup migrantów są osoby w wieku 27 – 44 lata. Zauważalna różnica pomiędzy uchodźcami a migrantami przedwojennymi dotyczy osób powyżej 60 roku życia, którzy liczniej są reprezentowani wśród uchodźców (8%). Jednak, jeżeli porównać populację uchodźców w maju 2022 r. i listopadzie 2022 r., to okaże się, że odsetek osób powyżej 60 roku spadł z prawie 15%, część osób najstarszych prawdopodobnie mogła wyjechać z Polski.

Migranci pochodzą ze wszystkich regionów Ukrainy. Jednak wśród migrantów przedwojennych dominują osoby z Ukrainy zachodniej (34%) i centralnej (25%). Zdecydowanie mniej liczniej reprezentowane są osoby z Ukrainy wschodniej i południowej. Wśród uchodźców nie występują tak zauważalne różnice w proporcjach. Widoczny jest natomiast w stosunku do wiosny ubiegłego roku spadek udziału osób z Ukrainy północnej (z 26% do 20%), co prawdopodobnie w dużej części można tłumaczyć ich powrotem do Kijowa.
Większość przybyłych do Polski obywateli Ukrainy z obu grup pochodzi z miast. Jedynie 16% mieszkało bezpośrednio przed przyjazdem do Polski na wsi. Wśród uchodźców liczniejszą grupę niż wśród migrantów przedwojennych stanowią osoby, które mieszkały w największych miastach Ukrainy, do których zaliczają się Odessa, Kijów, Dniepr, Donieck, Charków, Zaporoże, Lwów i Krzywy Róg, co może wynikać z obaw przed bombardowaniem, atakami na infrastrukturę krytyczną, trudnościami w zaopatrzeniu.

Sytuacja ekonomiczna migrantów z Ukrainy w Polsce

Osoby, które napłynęły do Polski od 24.02.2022 r. w większości zostały zmuszone do przemieszczenia się na terytorium Polski przez wojnę i ich podstawowym celem nie była praca zarobkowa. Niemniej jednak także te osoby cechują się w Polsce wysoką aktywnością zawodową. Około 65% pracuje, około 24% poszukuje odpowiedniej pracy (bezrobotni), a jedynie 11% stanowią osoby nieaktywne zawodowo. Dla porównania w tym samym okresie, według Badań Aktywności Ekonomicznej Ludności, wśród kobiet z polskim obywatelstwem w wieku produkcyjnym (15-64 lata) około 65% pracowało, około 2% poszukiwało pracy, a 33% było nieaktywne zawodowo. Relatywnie krótki okres jaki upłynął od przyjazdu do Polski
uchodźców powoduje, że ich formy zatrudnienia są znacznie mniej stabilne niż w przypadku wcześniejszych imigrantów zarobkowych oraz polskich obywateli. Jedynie ok. 38% określa swoje zatrudnienia jako najemną pracę stałą, 14% pracowało dorywczo lub sezonowo, a 7% było zatrudnionych w inny sposób. Co ciekawe około 4% uchodźców pracowało zdalnie, będąc zatrudnionym poza Polską, a ok. 2% założyło już swoją działalność gospodarczą w Polsce.

Migranci zarobkowi pracujący na polskim rynku pracy już przed 2022 rokiem z reguły spędzali w pracy tygodniowo zdecydowanie więcej godzin niż przeciętny pracujący polski obywatel, który najczęściej zatrudniony był na cały etat. Dane z listopada 2022 roku z jednej strony potwierdzają tę zależność – imigranci, którzy przybyli do Polski przed wybuchem wojny w 2022 roku wyraźnie częściej niż polscy pracownicy pracowali powyżej 40 godzin w tygodniu. Z drugiej strony uchodźcy, którzy przyjechali po wybuchu wojny są bardzo zróżnicowaną grupą. Część z nich pracowała przeciętnie w tygodniu jedynie nieznacznie krócej niż wcześniejsi imigranci zarobkowi. Istotna część pracuje jednak w niepełnym wymiarze czasu, co jest związane z koniecznością opieki nad dziećmi.

Sytuacja rodzinna a plany pobytowe migrantów

Plany imigrantów dotyczące przyszłego pobytu w Polsce są naturalnie związane z ich sytuacją rodzinną, a szczególnie z obecnością w Polsce innych członków rodzin. Wybuch wojny zmusił imigrantów do podejmowania szybkich decyzji dotyczących zmiany miejsca zamieszkania całych rodzin, a szczególnie dzieci. Członkowie rodziny przebywający w Polsce w dużym stopniu różnicują dalsze plany imigrantów, którzy przyjechali do Polski przed wojną. Odsetek deklarujących chęć pozostania w Polsce na stałe wśród ogółu imigrantów deklarowało 55%. Jeśli jednak zawęzić tę grupę tylko do osób, których partner życiowy przebywa lub przebywał w Polsce już przed wojną wówczas odsetek rośnie do 64%, podobnie wyższy odsetek związany jest z przebywaniem w Polsce rodziców (68%) lub dzieci (68%). Jeśli natomiast wziąć pod uwagę tylko pełne rodziny z dziećmi przebywające w Polsce wówczas pozostanie na stałe deklarowało 72%. Należy przy tym zauważyć, że w kategorii imigrantów przedwojennych margines stanowiły osoby deklarujące powrót na Ukrainę w ciągu mniej niż roku. 

Wpływ pandemii oraz wojny w Ukrainie na sytuację migrantów znajdujących się w Polsce

Od 2014 roku, liczba migrantów zarobkowych z Ukrainy w Polsce stopniowo wzrastała z powodu kilku czynników. Pierwszym z nich było trudna sytuacja ekonomiczna w Ukrainie, powodująca brak pracy lub niskie wynagrodzenia. Kolejnym czynnikiem było istnienie regulacji prawnych w Polsce, które pozwalały na pracę migrantów oraz popyt na ich pracę. Trzecim czynnikiem było zajęcie Krymu przez Rosję oraz atak na Donbas, co zmusiło wielu Ukraińców do szukania pracy za granicą.

Początkowo migracja miała charakter cyrkulacyjny, ponieważ obowiązujące przepisy migracyjne w Polsce zezwalały na pracę migrantów tylko przez okres do 6 miesięcy. Ukraińcy często pracowali w Polsce przez krótki czas, a następnie wracali na Ukrainę, aby ponownie przyjechać do Polski po kilku miesiącach. Jednak stopniowo migracja zaczęła nabierać charakteru osiedleńczego, a czas pobytu Ukraińców w Polsce wydłużał się.

W ciągu ostatnich dwóch lat mieliśmy do czynienia z dwoma dużymi wydarzeniami, które miały istotny wpływ na charakter migracji obywateli Ukrainy. Pierwszym z nich była pandemia, drugim atak Rosji na Ukrainę 24 lutego 2022 roku.
Według szacunków GUS z czerwca 2020 r. przed wybuchem pandemii w Polsce przebywało około 1,3 mln obywateli Ukrainy. Charakter pobytu części z nich był cyrkulacyjny, więc równocześnie na terytorium Polski przebywała mniejsza liczba migrantów. Podstawowym ograniczeniem spowodowanym przez pandemię były trudności w przemieszczaniu się. Zamknięte przejścia graniczne, konieczność odbycia kwarantanny po przekroczeniu granicy lub okazania negatywnego wyniku testu badania na Covid-19 zmniejszały mobilność ludzi. Lockdowny przez pewien czas ograniczały istotnie działalność niektórych przedsiębiorstw.

Już badanie przeprowadzone w 2020 r. we Wrocławiu przez NBP pokazało, że pandemia zahamowała napływ nowych imigrantów, ale osoby mające wcześniejsze doświadczenia migracyjne w większości pozostały w Polsce. Główny Urząd Statystyczny w opracowaniu „Populacja cudzoziemców w Polsce w czasie Covid-19” przedstawił jak zmieniła się w okresie II-IV 2020 r. wielkość wybranych subpopulacji cudzoziemców w pierwszych miesiącach pandemii COVID-19. Jeżeli chodzi o obywateli Ukrainy to zanotowano w tym okresie spadek o 160,0 tys. osób, czyli około 11,5%.

Opis metody badania ankietowego

Badanie ankietowe odbyło się w okresie od 26 września do 18 listopada 2022 r. Dotyczyło dorosłych migrantów z Ukrainy, zarówno migrantów przedwojennych (osób, które przyjechały do Polski przed 24 lutego 2022 r.) jak i uchodźców. Założono, że reprezentacja w każdej z grup będzie wynosiła po minimum 40%. W celu zapewnienia lepszej reprezentatywności badania ankiety zostały przeprowadzone w 16 miastach wojewódzkich Polski, a także mniejszych miejscowościach (po 1 do 2 mniejszych miejscowości w każdym województwie).